De Belastingdienst gaat voortaan niet meer over toeslagen (want dat gaf vanaf het begin al problemen)

De Belastingdienst functioneert slecht. Door de affaire rond de kinderopvangtoeslag werd duidelijk dat er een ‘institutionele vooringenomenheid’ heerste onder de ambtenaren die zich bezighielden met toeslagen, zoals een commissie onder leiding van oud-minister Donner eind vorig jaar constateerde. De werkwijze van speciale fraudeteams voor de afdeling toeslagen was totaal ontspoord, zo bleek uit een reeks onthullingen van Trouw en ‘RTL Nieuws’. Daarbij groeide de omvang van het stelsel de dienst boven het hoofd.

Dat is niet alleen aan de Belastingdienst te wijten, maar ook aan het parlement en het kabinet, die de afgelopen jaren steeds meer taken op zijn bordje legden. Vaak kwamen er extra regels of aanpassingen om de koopkracht van inkomens te beïnvloeden.

Op dit moment gaat er 13 miljard euro in het toeslagenstelsel om. Liefst vijf miljoen Nederlandse huishoudens krijgen huur-, zorg- en/of kinderopvangtoeslag. Die worden vooruitbetaald en later pas gecorrigeerd. Er is door die werkwijze een groot risico dat toch al weinig draagkrachtige gezinnen grote bedragen moeten terugbetalen (nog los van de hele affaire rond de vermeende toeslagfraude door ouders).

Waarom is dan ooit bedacht dat de toeslagen door de Belastingdienst geregeld worden?

Dat vraagt politiek Den Haag zich nu zeker af. De Belastingdienst is ingericht op het innen en terugvorderen van – niet verrassend – belastingen en het opsporen van belastingfraude. Het uitkeren van toeslagen aan vooral gezinnen met lage inkomens is een vreemde eend in de bijt. Toen in 2006 het toeslagenstelsel werd ingevoerd, leek het de politiek handig om dit aan een organisatie te geven die toch al over de inkomensgegevens van bijna alle Nederlanders beschikt. Vanaf het begin waren er echter problemen. De eerste jaren door onzorgvuldige en te trage uitbetaling en haperende ICT, de laatste jaren dus door de ontspoorde fraude-aanpak en – nog steeds – de ICT.

Zijn met deze reorganisatie de problemen rond toeslagen voorbij?

Dat is maar zeer de vraag. Verschillende instanties waarschuwden de overheid al dat het toeslagenstelsel als geheel zijn doel voorbijschiet. De Algemene Rekenkamer, de Raad van State, de Nationale Ombudsman en ook de eigen ambtenaren wezen erop dat het systeem vanwege de complexiteit niet langer goed uitvoerbaar is. Juist van kwetsbare burgers wordt te veel zelfredzaamheid verwacht: in het doorgeven van inkomenswijzigingen, bij het aanvragen en terugbetalen. Paradoxaal genoeg zorgde het toeslagenstelsel – bedoeld als inkomenssteun voor zwakkere groepen – voor een toename van schulden bij deze burgers.

Binnen het ministerie wordt daarom nog gewerkt aan modellen voor een geheel nieuw stelsel, bijvoorbeeld één gezamenlijke ‘huishoudtoeslag’, of totale afschaffing in combinatie met verhoging van uitkering en minimumloon. Dat onderzoek verschijnt binnenkort. Eerdere kabinetten schrokken terug voor zo’n stelselwijziging: te complex. Ziedaar het dilemma van Hoekstra. Naar verwachting zal dit kabinet daarom niet meer aan zo’n stelselwijziging toekomen.

Hoelang duurt het voor deze ingreep voltooid is?

De reorganisatie zal een cosmetische actie blijven, zolang er bij de nieuwe afdeling toeslagen geen cultuurverandering plaatsvindt. Er moeten deels andere mensen gaan werken. Dat kost tijd. De Belastingdienst kampte al met groot personeelsgebrek. De ingreep zal bovendien opnieuw grote druk leggen op de ICT-systemen van de Belastingdienst, die ontvlochten en opnieuw ingericht moeten worden. 

Ondertussen heeft het ministerie een aparte tijdelijke afdeling opgericht met tientallen ambtenaren. Hun taak: haast maken met de compensatie van alle gedupeerde ouders in de fraude-affaire. Anders heeft ook minister Hoekstra een groot politiek probleem. Op de achtergrond speelt de lopende vernieuwing en reorganisatie bij de Belastingdienst. Al deze operaties zijn dus zeker niet binnen een jaar afgerond.

Wat wordt er nog meer gedaan om de cultuur op het ministerie te veranderen?

Er komen twee ‘raadspersonen’ voor het personeel, die meldingen van misstanden onderzoeken uit ‘heden en verleden’, volgens de minister. CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt noemt het positief dat de Belastingdienst als eerste rijksdienst meer werk maakt van een betere bescherming van klokkenluiders met aanbevelingen van de Raad van Europa. De toeslagenaffaire kwam aan het licht onder meer door het werk van een klokkenluider. Minister Hoekstra belooft ook de belastingtelefoon voor burgers flink te verbeteren.